पहरी गाउँमा यसरी बने चिटिक्कका घर

सीताराम कट्टेल ‘धुर्मुस’ र कुञ्जना घिमिरे ‘सुन्तली’ – भूकम्पले सिंगो देश रोइरहेको बेला हामी अमेरिकामा थियौ । त्यहाँ हामी २७ बटा कार्यक्रममा सहभागी हुने तय भएको थियो । नवौं कार्यक्रम सकेर हामी सेन्ट लुइसमा थियौ ।

१० औं कार्यक्रममा सहभागी हुन जाने मध्यरात नेपालमा भूकम्प गएको खबर सुन्यौ । नेपालमा भूकम्प गएको र धरहरा ढलेको खवर सुनेपछि हाम्रो होसहवास नै उड्यो । धरहरा नै ढलेपछि त अब सबै सकियो भन्ने लाग्यो । त्योबेला आफ्नो परिवार, आफन्त कहाँ छन्, अवस्था के छ, भन्ने नै मनमा बढि छटपटी भयो । दुईचार जनाको सम्पर्कपछि भने मनलाई केही शान्त पार्ने प्रयास गर्‍यौं । त्यसपछि बिस्तारै फेसबुकमा सबै देखियो–पहाड खसेको, पर्खाल ढलेको, मान्छे च्यापिएका, घाइते भएका, ज्यान गुमाएका, ओ हो देशमा ठुलो विपत् आइलाग्यो भन्ने लाग्यो । भूकम्पपछि पराकम्प लगातार गएका कारण झन् त्रासको वातावरण भयो ।

विश्वसामु पनि ठुलो हलचल भयो । अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमले पनि नेपालमा ठूलो भूकम्प गयो भन्ने खबर प्रसारण गरे । यसकारण पनि सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीलाई असर पारेको छ भूकम्पले भन्ने लागेपछि हामी केही गर्नुपर्छ भन्ने लागेर योजना बनाउनतर्फ जुट्यौं ।

अमेरिकामा सहयोग जुटायौं

हामी सरसफाई दूत पनि भएकोले अमेरिकाका विभिन्न हाई वे मा चर्पी निमार्णका लागि फन्ट तयार गरिरहेका थियौं । यो फन्ट पनि नेपालमै आएर खर्च गर्ने योजना थियो । ठिक त्यहीबेला नेपालमा भूकम्प गएकाले देश छाडेर विदेशमा बस्नेहरुसँग सहयोग माग्ने विचार आयो । किनभने जसले देश छोडेको हुन्छ, उसलाई स्वदेशको निकै माया लाग्छ । हाम्रो टिममा सबैले यसलाई अनुभव पनि गर्‍यौं । अनि कार्यक्रम स्थगित गरेर स्वदेश फर्किने र भूकम्प पीडितलाई सहयोग गर्ने निर्णय भयो ।

यसै अनुसार हामी कलाकारको टिमले नेपालको पीडामा सहयोग गर्न इच्छुक विदेशी सहित त्यहाँका नेपाली दाजुभाइ दिदीबहिनीसँग सहयोग जुटाउन लाग्यौं । हामी त बाराक ओवामाको देशमा थियौं । बेला बेलामा लाग्थ्यो ओबामा नै नेपाल गएर केही सहयोग गरे हुन्थ्यो नि भन्ने । तर सम्भव थिएन । देशका लागि त हामी आफैले गर्नुपर्छ भन्ने भावना आयो । अनि बाँकी सबै कार्यक्रम स्थगित गरेर वैशाख २० गते हामी नेपाल फर्कियौं ।

उद्धार र राहतमा सक्रिय

देशको पीडा, नागरिकको दुखाईमा मलम लगाउन हामी स्वदेश फर्किएकै दिन उद्धार र राहतमा जुट्यौं । नेपालमा वैशाख १२ गते गएको भूकम्मका बेला ठ्याक्कै कम्पनको अनुभव त गर्न पाइएन, तर पराकम्पनको अनुभव भयो । नागरिकको पीडा कस्तो छ, विपद् कस्तो हुन्छ भन्ने हामी आफैले भोग्यौं । भूकम्पले जनधनको विनाश भयोे, जुन नहुनुुपर्ने थियोे । एक हिसावले त लाग्छ भगवानले पनि धेरै जोगाएका छन् । किनभने भूकम्प शनिवार आयो, दिनको समयमा आयो, त्यसमाथि तत्काल उद्धार र राहतका कार्यक्रम सञ्चालन भए । तत्कालको आवश्यकता खाद्यान्न र त्रिपाल थियो । अमेरिकामा जुटाएको राहत र त्रिपालको व्यवस्थापनतर्फ हामी केन्द्रित भयौ ।

राजधानी काठमाडौं आएलगत्तै हामी ललितपुर, भक्तपुर, धादिङग, नुवाकोट, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक लगाएतका जिल्लामा पुग्यौं । १० जिल्लामा पुगेर राहत बाँडेपछि हामी बल्ल काभ्रे पुग्यौं । त्यसबेलामा हामी जिवनविज्ञान सामाजिक संस्था, सगुन डट कम सामाजिक सञ्जाल, भद्रगोल र मेरी बास्सै टिमका साथीहरु मिलेर काम थालेका थियौं । सुरुको काम राहत वितरण सकेर, हाम्रो टिम चर्पि निमार्ण र विद्यालय निर्माणमा लाग्यो ।

काभ्रेको पहरी बस्तीमा नमुना घर योजना

धादिङग, गोरखा अनि काभ्रेमा जाँदा धेरै ठाउँ हेरीसकेपछि मात्र हामीले काभ्रेको पाँचखाल नगरपालिका १६ को डाँडागाउँमा बस्ती निर्माण गर्ने विचार गर्‍यौं । पहरी बस्ती एक त सीमान्तकृत समुदाय, अनि आफैमा आत्मनिर्भर पनि हुन नसकेको र कसैको पनि आँखा पुग्न नसकेकाले हामीले त्यहीँ नै एकीकृत बस्ती निर्माण गर्ने निर्णय गरेका हौं । हाम्रो उदेश्य घर निर्माण गर्ने मात्र होइन कि उनीहरुको जीवनस्तर पनि परिवर्तन गर्ने थियो । सुरुमा निकै चुनौती थिए, संर्घष पनि गर्नुपर्‍यो । सुरुमा त्यहाँको समुदायलाई मिलाउने, विश्वास दिलाउने, कस्तो घर बनाउने भन्ने जस्ता कुरामा समस्या भयो । पहरी समुदायको आफ्नो जग्गा छैन । उनीहरु भगवती मन्दिरको जग्गा भोगचलन गर्दै आएका छन् । पहरी समुदायको पनि दुई बस्ती छ । तल्लो र माथिल्लो बस्तीका नागरिकलाई एकीकृत बस्तीको विषयमा बुझाउनुपर्ने भयो । उनीहरुको चाहना पुरानै ठाउँमा घर बनाइदिए हुन्थ्यो भन्ने हाम्रो चाहना एकीकृत बस्ती निर्माण गर्ने कुरा फरक पर्‍यो । तल्लो बस्तीमा विवाद भयो । विवादपछि हामी राती ११ बजे टेन्ट बोकेर माथिल्लो बस्तीमा पुग्यौं । बिहान ४ बजे मात्र स्थानिय श्याम पहरी र राम पहरी जग्गा दिन राजी भए । अन्त्यमा यो नै उपयूक्त ठाउँ हो र पछि पर्यटकीय गन्तव्य पनि बन्न सक्छ भनेर काम थालेका थियाैं । किनभने त्यहाँबाट पहाड देखिन्छ, मन्दिर छ, सुन्दर पनि छ । जग्गाको छनोट पछि काम सुरु भयो ।

सुख दुःख सबै भोगियो

हामी टेन्टमा बसेका थियौ । भूकम्पपछिका पराकम्प आउन रोकिएको छैन । बर्खाको समय हुनाले पानी पर्ने, हावाहुरी चल्ने, दिउँसोमा असाध्यै गर्मी, लामखुट्टे भुसुनाले टोकेर हैरान पार्ने जंगलको छेउ हुनाले बेलाबेलामा बाघ पनि आउँथ्यो । डर त्रासका बिच निरन्तर काम गर्‍यौं । राम्ररी सुतेका दिन कुनै थिएनन् जस्तो लाग्छ । काम गरुन्जेल त हामी पनि पहरी नै भयौं, भनौ न म सिताराम पहरी बनें, अनि उनि कुञ्जना पहरी । काम गर्दा नौलो अनुभूति भयो । सधै कलाकारिता गर्ने हामीले स्थानियसँग काम गर्‍यौ ।

अभियान पूरा गर्न सुरुको सूत्र हाम्रो नाता लगाउने थियो । कोही परबाट चर्किंदै के हो हामीलाई चाहिएको छैन भन्दै आएमा मित लगाइहाल्ने । विरोधमा आउनेलाई फूलमालाले स्वागत गरी मित लगायाैं, सुरुमै आफन्त बनायाैं, कोही मामा, कोही माइजु, काका–काकी भए ।

धेरै आरोप लागे

बस्ती निर्माण गर्दा मलाई त आरोप पनि धेरै लाग्यो । धुर्मुसेले जंगल फडानी गर्‍यो, रुख सक्यो भनियो । उजुरी पनि हालियो, अनि धुर्मुसेलाई जिल्ला चलान गरियो रे, जेलमा हालियो भन्ने जस्ता कुरा आए । तर हामीले जंगलको बिचबिचको काम नलाग्ने सल्लो प्रयोग गरेका छौं । हामीले तीन किलोमिटर जति बाटो खनेर जंगलबाट काँधका बोकेर काठ ल्याएर काम गरेका थियौं । अरु सामाग्री काठमाडौंबाट लगियो । ढुवानीको समस्या पनि भयो ।

यसरी बने घर

यो नमुना बस्तीमा २० घर छन् । ७० दिन खटेर बनाएको बस्ती ६७ लाख ३६ हजार ८ सय २६ रुपैंयामा निर्माण सम्पन्न भएको छ । यसमा दाताहरुबाट उठेको झण्डै ४७ लाख हो भने अझै १९ लाख ऋण बाँकी नै छ । घर बनाउँदा जमिनको लेवलबाट झण्डै चार फिट चारपाटे खाल्डो खनिएको छ । दुई फिट पाटेसनको खाल्डो छ । सिमेन्ट, गिटी, बालुवाले पोलहरु जाम गरिएको छ । तलैदेखि ढुङ्गाको गाह्रो ल्याएर माथि डिपिसी ढलान गरिएको छ । प्लास्टर लगाएर बनाइएका यी घरहरु भूकम्प प्रतिरोधी हुन् । हरेक तीनकोठा छ, भित्रै ट्वाइलेट छ, ढल पनि व्यवस्थापन गरिएको छ । ट्वाईलेटको ढल ५ बटा बायोग्याँस ट्याङकीमा राखिएको छ ।

राष्ट्रियतासँग सम्बन्धित रातो, सेतो र निलो रंग लगाएर घर बनाईएको छ । डिस होम छ । घर अगाडि बगैँचा छ, अनि सँगै पानीका लागि धारा छ । धारामा सरसफाईको काम गरेपछि फोहोर फाल्न अन्डरग्राउन्ड पाइप फिटीङ्ग छ, जस्लाई अलग अलग ट्याङकीमा खसालिन्छ । बस्नका लागि प्रतिक्षालय पनि छ ।

पलाञ्चोक भगवती मन्दिरमा दैनिक पूmल टिपेर लैजानुपर्ने र जात्राहरुमा खट बोक्नुपर्ने पहरी समुदायका ६५ जना लाभान्वित भएका छन् । सबै किसिमका फलफूल पाइने, तरकारी तथा खेतीपातीका लागि उर्बर जमिन, जंगल, अनि पर्यटकिय क्षेत्र भएकाले सीमान्तकृत पहरी समुदायको आगामी दिनमा जीवनशैली परिवर्तन हुने हामीले अपेक्षा गरेका छौं ।